GALICIA NO 1º TERZO DO S. XX

Diante dunha cunca de viño espadeiro

¡O espadeiro! ¡Acios mouros, cepas tortas,            ¡O espadeiro morno! ¡O roxo viño,
follas verdes, douradas e vermellas,                       sangue do corazón da nosa terra,
gala nas terras vivas de Castrelo                            que arrecende a mazás e a rosas bravas,
nos Castelos de Oubiña e nas areas                      quenta os peitos e as almas alumea,        
de Tragove e Sisán, do mar de Arousa                   e sabe a bicos de mociña nova,
e o Umia cristalino nas ribeiras!                               aldeana e trigueira!
                                                                                        

¡O espadeiro amante! ¡O viño doce!                       ¡Como canta ao caer nas brancas cuncas
¡Alegría de mallas e espadelas,                               desde as pintadas e bicudas xerras!
compañeiro das bolas de pan quente                     ¡Como latexa e brilla ao coroalas!
e as castañas asadas na lareira!                            ¡E como loce e ri cando as adreza
                                                                                  asemellando fíos de rubises,
                                                                                  cun rosario de escumas sanguiñentas!
¡O espadeiro! ¡O resolio que louvaron
en namorantes páxinas sinxelas                              .........................
os antigos abades do mosteiro                               ¡Espadeiro! ¡Espadeiro! ¡Ledo viño        
de Xan Daval, na vila cambadesa,                          das noites mozas! Claridá de estrelas
aqueles priores leigos e fidalgos,                            O aturuxo zoando nas quebradas 
mestres na vida, na virtú e na ciencia,                    Mozos... Pandeiros... Un amor que empeza 
que sabían -¡ouh tempos esquencidos!-                 Aromas de carqueixas e de trevo...
cantar a misa, escorrentar as meigas,                    De man en man a bota carreteira...  
acoller e amparar orfos e pobres,                           Unha cantiga ao pé dunha ventana...  
rir coas rapazas, consellar as vellas,                      ¡Detrás dos vidros, Ela 
darlle leito e xantar aos peregrinos,                        ¡Ouh espadeiro amante! ¡Ouh, roxo e quente 
pechar por foro as portas da súa igrexa                 sangue do corazón da nosa terra!
á xustiza do Rei, cobrar os dezmos                        ¡Acende os corazóns dos apoucados!
e dispoñer vendimas e trasegas!                           ¡¡prende lume nas almas, viño celta!!
                                                                                    Da terra asoballada (1927), R. Cabanillas

GALICIA DO 1º TERZO DO S. XX

A calzada de Cambados

(Lenzo de F. Lloréns)

Sol de vran. O mar de Arousa,

de praia en praia tendido,

canso de loitar, repousa,.

Ceo azuado e senlleiro.

Limpou de néboa a Curota

o maino vento mareiro.

Alá, na boca da ría,

dende a solana da costa

o Con de Noro vixía.

A luz que cai brava e roxa

encende as cunchas de nácar

nos areeiros da Toxa,

atolada e cantareira

crava frechas de diamante

nos negros cons da ribeira,

e, ardendo e brincando, chove

moída en pingas de ouro

nos pinales de Tragove.

Da terra asoballada (1926), Cabanillas

A GALICIA CURROSIÁ

Preto da cibdá de Ourense,                                      feito alá n'eras remotas
camiño de Celanova,                                                de pedra e sillería
onde é máis tépedo o vento                                     cáxeque co tempo roxa.
que a terra gallega azouta,                                        [...]
dun círcolo de montañas                                          
na faldra, sempre verdosa,                                       A carón deste castelo
exténdese un val frorido,                                          agarimadiñas todas,
cuberto de herbas cheirosas,                                   ou pola veiga ceibadas
piñeirales e arboredos                                              como bandada de pombas,
ricos de frutas e sombra.                                          as retelladas troneiras
[...]                                                                            abertas ao sol que as doura,
                                                                                 alcóntranse as brancas casas
Deste val no medio e medio,                                    da vila de Vilanova.
entre edras e musgo envoltas,                                   [...]
ergue as torres un castelo                                         A Vixe do Cristal (1877), Curros Enríquez

GALICIA NO REXURDIMENTO

                            É de ver alá en Cambados,                       Sta. Cristina e Loenzo
                            enfrente á terra do Meco,                          van de Meis e de Baión
                            cando devala a marea                               Santo Tomé, San Lourenzo,
                            tanto chan que queda en seco                  van de Bamio, van de Cea,
                            que se fora terra a millo                             de Ouviña e de Tremoedo,
                            había pan para o inferno,                          van os de Monte da Escusa
                            pois naquel longo areal                             e máis aínda de máis lexos,
                            que vai por xunto a Castrelo                      van de Caldas e de Cuntis,
                           vense as xentes formigando                       Vilagarcía e Sanxenxo.
                           cando o mar vai baixo e quedo                   Cada un por súa banda,
                           que parecen as formigas                            en bandadas cal romeiros,
                           que saen dun formigueiro.                          vense acodir ao areal
                           Alí van do Grove e Curro,                           pola mañanciña cedo:
                           de Dorrón e Sobradelo,                              uns con panos ou con foles
                           e de Armenteira e de Nantes,                     outros con cestas e cestos.
                                                     A Gaita Gallega (1853), X. M. Pintos

A GALICIA PONDALIÁ II

-Ouh, terra de Bergantiños               de Bergantiños tendida

roxa ó arar, nobre e testa                  no chan dos antigos celtas

doce á vista desde lonxe,                  ó fin, despois de ben tempo,

onde vin a luz primeira.                    volvo a ver no cume recio,

                                                      cal branca Pomba pousada,

Cando era rapaza nova                     a vosa casiña leda.

casánome en terra allea:                    Fun rapaza, agora veño,

(aínda o meu pai no acabara              non moza, anque non son vella,

ben catorce sementeiras).                  e dendes de aquí contemplo

                                                       os campos que a luz me deran.

Cando de ti me levano                      

tomei unha boa pena:                        Aquela é a ponte Dona,

fun chorando polo camiño                 Zreo, Xaviña e Valencia,

dunha terraxe estranxeira.                  Corcoesto e Santa Baia,

                                                       todas, todas, boa terra:

Se non te vexo cos ollos,                   a carballeira de Verdes,

Bergantiños, boa terra,                      ben preto do río, é aquela;

cos ollos do corazón                          aquela é a torre de Traba,

vexo as túas doces veigas.                  que desde lonxe branquea;

                                                        os verdes de Coristanco

Ouh, terra de Bergantiños,                  e os altos pinos de Bértoa;

ben te vexo desde lonxe,                     e ti, castro antigo de Oca,

cos teus trigos e os teus pinos.             Ben te coñezo, entre a brétoma.

-Virxe garrida, que tendes                   Ben te vexo, Bergantiños,

vosa capela ben feita,                         desde o alto de Ferreira,

onde fan o seu niño as aguias              cos teus trigos e os teus pinos.

sobre o alto de Ferreira,

e gozás da vosa altura,

e vedes a longa terra                           Queixumes dos pinos, 1866

O DOLMEN DE DOMBATE

Aínda recordo, aínda, cando eu era estudante,

garrido rapacete, que ben rexerse sabe;

cando ía pra Nemiña a estudiar a arte

do erudito Nebrija e do bo Villafañe;

e ía a cabalo, ledo, cal soen os rapaces.

Pasado Vilaseco, lugar batido do aire

no alto da costa de Uces de montesía canle;

pasado Vilaseco, indo pla granda adiante,

xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.

Deixando Fonte-Fría, cara ao lado de Laxe,

e levando o camiño de San Simón de Nande;

polo chan de Borneiro, de cativos pinales,

cuase pasaba a rentes do dolmen de Dombate.

Quedaba o misterioso, fillo doutras idades,

coa súa antiga mesa, coas súas antigas antes,

no seu monte de terra, no alto e ben roldante,

poboado en redondo de montesío estrame,

de pequenas queiroas e de toxos non grandes,

como calada esfinxe, que sublime non fale;

como náufrago leño, de soberbio cruzamen,

lanzado sobre a praia por potente oleaxe,

que de pasada rota mostre rudas señales,

e mostre aberto o flanco por glorioso combate,

e con linguaxe muda das súas glorias fale.

¡Canto, ai, mudar pode longa e vetusta idade!

Entonces eu deixando ambas rendas flotantes,

penoso ía cuidando, pla Viqueira salvaxe,

nos nosos xa pasados, nos celtas memorables,

nas súas antigas glorias, nos seus duros combates,

nos nosos vellos dolmens e castros verdexantes.

E despois a Nemiña, ou que fose ou tornase,

ao velo desde lonxe indo pla gandra adiante,

sempre ledo exclamaba: ¡O dolmen de Dombate!

Agora que pasaron meus anos xogorales,

agora que só vivo de tristes suidades,

que cumpro con traballo meu terrenal viaxe

e que á miña cabeza branquea a grave idade,

aínda recordo aínda, o dolmen de Dombate.

Poemas soltos

GALICIA NO REXURDIMENTO

“Ao pé da serra de Corno de Boi, preto do lugar de Sacel, nace de humilde orixe o río Pambre, o cal rodeando o Castro das Seixas, centro das fechorías de Vasco Gomez, corre de Nordés a Sudoeste regando pola dereita as parroquias de Moredo, Felpós, Carballal, Cuíña, Viña ou Ambreixo, Mato, Remonde e San Breixo, e pola esquerda as de Morlán, Ulloa, Maceda, Laia, Quindimil, Meixide, Camiño, Curbián e Pambre, ata que despois dunha carreira dunhas catro leguas pouco máis abaixo da ponte da Mácora vese atallado polo Ulla que lle barre as súas augas.”

“Decididos, pois, a ir recobrar a fortaleza de Curbián, mandou aviso a tódolos seus amigos e partidarios da terra de Sobrado e de Melide, para que no punto e hora que lles dicía, estivesen todos reunidos sen falta. Ao mesmo tempo pasou recado aos da ponte de Albidrón para que tamén saísen ao sitio que lles marcaba.

E nefeuto, ao alborexar a aurora do terceiro día, despois da queima do pazo do Vilar, nun monte que estaba preto  da igrexa de Pambre e para alá do río, achábanse reunidos cerca de mil homes, que todos eran do Ulla para arriba. Á mesma hora, noutro monte da parroquia de San Xusto de Repostería, estaban xuntos os homes que mandara Álvaro Páez co recado de que logo chegaría el con máis. Serían por todos trescentos homes de a pé e vinte de a cabalo. Con eles estaban tamén os de Camba e os de Deza, que habían de ser uns douscentos ou algo máis. Postos de acordo uns cos outros, botaron a andar todos a un tempo cara a Curbián.

O castelo de Curbián era forte e recio e estaba ben fornecido. Erguíase ufano e provocativo como o fornido campeón que ao seu arredor non ve quen lla poida empatar, no curuto dun empinado couto que estaba na marxe esquerda do Pambre. O sitio era mimoso e ameno, cuberto de asombrosos castiñeiros, alfombrado cunhas vizosas herbeiras, que cos seus verdes, pomposos e arremuiñados mechóns refrescaban e embalsamaban o aire.”

O castelo de Pambre, Antonio López Ferreiro, 1895.

GALICIA NO REXURDIMIENTO

“Pois isto era o que andaba buscando Gonzalo pola Rúa de San Pedro naquela noite; isto era o que o facía andar rondando de arriba para abaixo, agardando á súa víctima. O seu plan era pispia-lo momento en que Rodrigo aparecese co seu farol pola porta da cidade e torcese para a rúa de Bonaval; botarse de carreira polo primeiro calexón da esquerda, atravesa-la rúa do Medio, saltar xunto á Cruz do Home Santo, parapetarse contra a casa da esquina, esperalo alí e espetarlle a espada ata o cabo. Dispois rispábase pola rúa do Medio, ata chegar á casa dun caseiro que tiña seu amo no Picho da Cerca.” 
                 A tecedeira de Bonaval, Antonio López Ferreiro, 1894

“O 13 de xullo aparece nas nosas costas a armada francesa, composta de vintecinco naos ben armadas e equipadas. Veu percorrendo tódolos nosos portos e saqueando o que encontraba á man. Fondeou entre Muros e Fisterra e, entre outras falcatruadas nesta última vila, por non deixar nada atrás ata arramplou con tódalas mantas que había no Hospital, facendo o propio noutros portos. O peor foi cando puxo en terra toda a xente de armas, que pasaba de catro mil homes, mentres en toda Galicia a penas había soldados que poidesen chamarse tales, polos poucos e mal armados que, en xeral, estaban. Causou isto tal alarma que nin no mesmo Santiago se encontraban por seguros da invasión. Ó conde de Castro todo se lle volvía mandar avisos e máis avisos a D. Álvaro de Bazán que, no intre en que estaba fóra o Emperador, quedara por Capitán Xeral do mar Océano, e á sazón achábase en Laredo arrombando unha escuadra para mandar a Flandes.

Colleu D. Álvaro con vintecatro naos que lle quedaran, e o 18 de xullo virou a proa en dirección ás costas de Galicia. Daba gloria o ver con que pompa as nosas naos sucaban a extensa saba das augas.

Ó amencer do día 25 deu vista a nosa armada á vila de Fisterra. A inimiga achábase diante de Muros dispoñéndose a saquea-lo porto se non lle aprontaban os doce mil ducados que pedían. Os muradáns xa ofrecían oito mil, pero nisto descóbrense as dúas escuadras e o descubrirse e dispoñerse ó combate todo foi un. Aquilo non foi combate, foi unha manda de raios que caeu sobre as naos francesas e as desbaratou aínda non en dúas horas. […]

A primeira cousa en que pensou o Marqués de Santa Cruz, despois da batalla, foi vir a Santiago darlle gracias ó Apóstolo por aquela tan gran victoria gañada no seu día.”

                 A tecedeira de Bonaval, Antonio López Ferreiro, 1894.